W kontekście sportu jeździeckiego używamy określenia “zmęczenie” na niezdolność konia do dalszego wykonywania wysiłku na wymaganym przez jeźdźca poziomie. Koń zaczyna poruszać się wolniej lub nie jest w stanie wykonywać tak wysokich skoków, jak poprzednio, lub gorzej wykonuje pewne ćwiczenia. W tym kontekście zmęczenie różni się od wyczerpania – całkowitej niezdolności do zrobienia kolejnego kroku, a nawet pozostania w pozycji stojącej. Zmęczenie to mechanizm ochronny, który uniemożliwia koniowi wykonywanie wysiłku tak intensywnego, że może prowadzić do uszkodzeń tkanek. Zazwyczaj im intensywniej koń pracuje, tym szybciej wystąpi u niego uczucie zmęczenia. Przykładowo koń, który wystartował w wyścigu płaskim na dystansie 1000 m trwającym poniżej minuty, doświadcza uczucia zmęczenia podobnie jak koń rajdowy po rajdzie o długości 160 km, przebytej w ciągu 8 godzin, jednak przyczyny zmęczenia w obu tych przypadkach będą znacząco różne.

Dlaczego tak istotne jest, by zauważyć, że nasz koń zaczyna odczuwać zmęczenie?

Musimy wiedzieć, kiedy nasz koń zaczyna być zmęczony. Zmęczenie to mechanizm ochronny, więc stanowi dla nas również sygnał ostrzegawczy, że zwierzę zaczyna mieć trudności z wykonywaniem wysiłku na takim poziomie intensywności, jakiego wymaga jeździec. Zmęczenie nie jest stanem zerojedynkowym, ale narastającym z czasem. Gdy koń zaczyna odczuwać zmęczenie, jeździec ma kilka możliwości do wyboru: zmniejszyć tempo, ale kontynuować trening, dać zwierzęciu odpocząć, po czym wznowić trening w tym samym tempie, zakończyć trening albo kontynuować trening bez zmniejszania tempa, aż do granic możliwości fizycznych zwierzęcia. Wywołane narastającym zmęczeniem zmiany w mechanice ruchu mogą prowadzić do urazów. Przykładowo zmęczony koń może zacząć się potykać i doznać uszkodzenia ścięgna. Konie, które podczas treningu lub zawodów są zmuszane do pracy pomimo narastającego zmęczenia, po zakończeniu wysiłku są bardziej narażone na inne choroby, na przykład kolkę, mięśniochwat, ochwat lub udar cieplny.

Jak rozpoznać objawy zmęczenia?

Zmęczenie nie jest stanem zerojedynkowym, zamiast tego narasta stopniowo, więc jeźdźcom może być trudno dostrzec pierwsze objawy. Mogą one być różne w różnych dyscyplinach, ale na ogół początkowa faza zmęczenia charakteryzuje się:

• Spowolnieniem ruchu
• Słabą odpowiedzią na pomoce
• Niechęcią lub niezdolnością do przyspieszenia lub zmiany chodu
• Utratą motywacji
• Osłabioną koordynacją ruchową (potykaniem, utratą równowagi, niemożnością utrzymania ruchu po linii prostej)
• Częstszym strychowaniem lub ściganiem się
• Uderzaniem kończynami w drągi
• Skróceniem wykroku
• Wzrostem amplitudy ruchu w górę (wybijaniem)
• Zwiększeniem częstotliwości zmian nogi w galopie
• Większą amplitudą ruchu szyi i głowy
• Przyspieszeniem oddechu
• Niezdolnością do wykonania konkretnego ruchu, np. skoku.

Jakie są przyczyny zmęczenia?

Zmęczenie może dotyczyć mózgu (ośrodkowego układu nerwowego) lub nerwów obwodowych, obu tych układów albo też, co zdarza się częściej, samych mięśni. W tym ostatnim przypadku mózg wysyła do mięśni prawidłowe sygnały sterujące, ale pomimo tego nie są one w stanie wykonać pracy. Powinniśmy też pamiętać, że zmęczeniu ulegają nie tylko mięśnie biorące udział w ruchu (galopie, skokach), ale również inne grupy mięśni. Na przykład zmęczenie mięśni górnych dróg oddechowych powoduje obniżenie zdolności do wysiłku (patrz poniżej).

Nie do końca jeszcze rozumiemy, co dokładnie powoduje zmęczenie mięśni, ale mogą się do niego przyczyniać następujące zjawiska: wyczerpanie zapasów energetycznych (glikogenu mięśniowego), nagromadzenie produktów przemiany materii i zakwaszenie mięśni (kwasem mlekowym), niewydolność mechanizmów powodujących skurcz mięśni (nieprawidłowa dystrybucja wapnia) oraz zakłócenie środowiska wewnętrznego komórek mięśni (np. utrata elektrolitów).

Jakie czynniki mogą wpływać na wystąpienie uczucia zmęczenia?

Najprościej rzecz ujmując, im intensywniejsza praca, tym wcześniej wystąpi zmęczenie. Na intensywność treningu wpływają liczne czynniki, w tym:

• Szybkość
• Czas trwania wysiłku
• Rodzaj chodu
• Predyspozycje do wysiłku
• Poziom wytrenowania
• Wiek
• Stan zdrowia
• Warunki otoczenia
• Kondycja
• Rodzaj terenu
• Plan treningu
• Zwroty

Jednym z najważniejszych czynników jest poziom wytrenowania. W miarę postępów w treningu rośnie odporność na zmęczenie. Oczywiście uczucie zmęczenia pojawi się tak czy inaczej, ale wytrenowany koń będzie w stanie pracować znacznie dłużej zanim ono nastąpi. Uważa się również, że trening zwiększa odporność organizmu na ból i dyskomfort. Konie będą męczyć się szybciej, jeśli trenują na miękkim podłożu i/lub na terenie pagórkowatym. Szybkie zmiany tempa również przyspieszają moment pojawienia się uczucia zmęczenia.

Zmęczenie w różnych dyscyplinach

W ujeżdżeniu zmęczenie może występować przy konkretnych elementach. Przykładowo koń, który na początku piaffu unosi kończyny dość wysoko, ale z czasem ta wysokość się zmniejsza, prawdopodobnie zaczyna być zmęczony. Podobnie koń, który dostał ocenę 9 za pierwszy kłus wyciągnięty w przejeździe, a tylko 6 za ostatni nawrót tego chodu, może wykazywać objawy zmęczenia. W skokach wiele koni zaczyna odczuwać lekkie zmęczenie po ukończeniu pierwszego parkuru. Dzieje się tak dlatego, że mięśnie potrzebują pewnego czasu na odpoczynek pomiędzy skokami. Im wyższe przeszkody i krótsze odległości między nimi, tym szybciej wystąpi zmęczenie, które może przejawiać się w tak drobnych szczegółach, jak na przykład dotknięcie drąga przy skoku.

W rajdach długodystansowych wydaje się, że mamy do czynienia ze znacznie prostszą sytuacją. Podczas rajdu mija znacznie więcej czasu, zanim zmęczenie zacznie dawać widoczne objawy. W tej dyscyplinie jest ono wynikiem wyczerpania zapasów energetycznych (glikogenu mięśniowego), utraty elektrolitów, odwodnienia, a także do pewnego stopnia zmęczenia ośrodkowego układu nerwowego (mózgu). Z kolei zjawisko zmęczenia w dyscyplinie WKKW może być najbardziej złożone i trudne do zrozumienia. Długi przejazd w galopie, zwalnianie przed skokiem, przyspieszanie po skoku, same skoki, wzniesienia, zwroty i przeszkody wodne – wszystko to sprawia, że koń wykonuje wysiłek o zmiennym nasileniu. Dobrze jeźdźcy to na ogół ci, którzy potrafią prowadzić konia równym tempem i w ten sposób opóźnić moment wystąpienia uczucia zmęczenia.

Rola układu oddechowego w zjawisku zmęczenia

Nie otrzymując wystarczającej ilości tlenu w stosunku do intensywności wysiłku, mięśnie konia zaczynają wytwarzać kwas mlekowy. Badania z użyciem bieżni prowadzone na koniach z podklinicznymi postaciami chorób układu oddechowego wykazały, że kwas mlekowy zaczyna się u nich wydzielać znacznie wcześniej i już przy niskim tempie ruchu, przez co szybciej się one męczą. U koni niewytrenowanych i bez kondycji czynnikiem ograniczającym wydolność jest sprawność serca i mięśni, natomiast u koni trenowanych i sprawnych fizycznie tym najsłabszym ogniwem jest układ oddechowy. Dlatego oczywistą konsekwencją nawet niewielkiego zaburzenia przepływu powietrza w górnych drogach oddechowych lub choroby dolnych dróg oddechowych (np. RAO lub krwawień powysiłkowych) jest obniżenie wydolności wysiłkowej zwierzęcia. Najgorsze jest to, że choroby dolnych dróg oddechowych bardzo często przebiegają bez jakichkolwiek zewnętrznych objawów – bez kaszlu, nieprawidłowych odgłosów przy oddychaniu i bez wydzieliny z nozdrzy.

Jedną z najczęstszych przyczyn zaburzeń w funkcjonowaniu układu oddechowego, a więc szybszego pojawiania się uczucia zmęczenia, są stany zapalne dróg oddechowych. Zazwyczaj są one wynikiem zaaspirowania ciał obcych znajdujących się w powietrzu w stajni, a pochodzących z paszy i ściółki. Należą do nich pyłki i fragmenty roślin, zarodniki pleśni, toksyny bakteryjne (endotoksyny) lub kurz (cząstki gleby, piasku itd.). Moczenie pasz przed podaniem oraz stosowanie w boksach mat gumowych wraz z niepylącą ściółką (na przykład grubymi wiórami drzewnymi) to dwie doskonałe metody na poprawę jakości powietrza w stajni. Nie należy też zapominać o wentylacji – warto niezależnie od pogody trzymać okna otwarte i stosować grubsze derki. Nie mniej ważny jest fakt, że większość wywołujących zapalenie dróg oddechowych zanieczyszczeń powietrza pochodzi z siana. Moczenie jest oczywiście jedną z opcji radzenia sonie z tym problemem, ale powoduje też utratę części minerałów, witamin i rozpuszczalnych w wodzie cukrów. Ponadto zajmuje sporo czasu, a utrzymanie w czystości pojemnika, w którym moczymy paszę, także jest trudne lub czasochłonne. Odpowiadając na potrzeby właścicieli koni, którzy chcą zapewnić swoim zwierzętom czystą paszę, firma Haygain opracowała model skutecznie działającego parownika do siana, który likwiduje zarodniki pleśni i bakterie w sianie, a także znacząco obniża ilość lotnego kurzu, a przy tym nie pogarsza wartości żywieniowej paszy.

Wnioski

Będąc zwierzęciem uciekającym, koń jest w stanie wykonywać bardzo intensywny wysiłek znacznie dłużej niż ludzki sportowiec. Jednym z powodów jest wysoki poziom adrenaliny w czasie ciężkiego treningu – ponad 10 razy wyższy niż u ludzi, a także wysoki poziom endorfin (wydzielanych przez organizm związków podobnych do morfiny). Adrenalina i endorfiny są w stanie stłumić ból i pozwolić koniowi na znacznie intensywniejszy wysiłek niż byłoby to korzystne dla jego organizmu. Z tego właśnie powodu ważne jest, by jeźdźcy umieli rozpoznać objawy zmęczenia u koni i wiedzieli, jak opóźnić moment ich wystąpienia poprzez właściwy trening, przygotowanie i sposób jazdy. Ponieważ układ oddechowy odgrywa kluczową rolę w dostarczaniu tlenu do mięśni, ważne jest też, by zapewnić koniom optymalną jakość powietrza w stajni.

Poza czystą, dobrej jakości paszą objętościową możemy wspomóc intensywnie trenujące konie również za pomocą celowanej suplementacji. Koniom intensywnie trenującym i wymagającym wyższej dawki białka warto przed startem podać Pre-Fuel Boost – koncentrat hydrolizowanego białka z dodatkiem witamin E i C, który podany przed startem zapewnia dawkę łatwo dostępnej energii i usprawnia przemiany energetyczne w mięśniach, a ponadto chroni mięśnie przed stresem oksydacyjnym. Z kolei po wysiłku możemy podać zwierzęciu Refuel Gel – koncentrat elektrolitowo-witaminowy z dodatkiem przeciwutleniaczy, glukozy i witamin z grupy B, który nie tylko przywróci prawidłowy poziom soli mineralnych i przyspieszy nawodnienie po wysiłku, ale również usprawni odbudowę zapasów energetycznych organizmu przed kolejnym dniem zawodów.

Niezależnie od tego, jakie preparaty wybierzemy dla naszego konia i w jakiej dyscyplinie chcemy startować, decydując się na podawanie suplementów na konkretne problemy zawsze warto skonsultować się z lekarzem weterynarii lub specjalistą żywieniowym, gdyż lepsze jest wrogiem dobrego.

https://www.haygain.com/blogs/news-and-events/understanding-and-recognising-fatigue-in-horses